آغاز سفر آخرت از شمال حرم مطهر رضوی
تاریخ انتشار: ۲۵ اسفند ۱۴۰۲ | کد خبر: ۳۹۹۵۹۳۱۰
حدود 165سال پیش، یک هیئت روسی به سرپرستی نیکولای خانیکوف، خاورشناس روس، وارد ایران شد تا درباره وضعیت مناطق شمال کشور، گزارش دقیق علمی و میدانی تهیه کند. در این هیئت همه‌جور کارشناسی پیدا می‌شد؛ از نقشه‌بردار گرفته تا زمین‌شناس، مورخ، عتیقه‌شناس، کارشناس نظامی و... خانیکوف بعدها گزارش این سفر را برای محافل عملی روسیه تزاری نوشت.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!
این قدیمی‌ترین گزارشی است که درباره حضور «آنتونیو جیانوزی» در شهر مشهد وجود دارد؛ افسری جوان و از اهالی ناپل که به دنبال جنگ‌های داخلی استقلال‌طلبانه «گاریبالدی» برای یکپارچه کردن ایتالیا و رها کردن آن از استثمار اتریش، ناچار به عثمانی گریخته و سپس با پادرمیانی انگلیسی‌ها که اتریش را دشمن می‌داشتند، همراه با جمع دیگری از نظامیان ایتالیایی، به استخدام دولت ایران درآمده بود. جیانوزی از نظر معلومات نظامی سواد متوسطی داشت، اما دارای استعداد و علاقه‌هایی خاص بود که سبب شد نظر ناصرالدین‌شاه جوان به او جلب شود. جیانوزی عکاس آماتور بود و به این فن تسلط خوبی داشت. به همین دلیل، شاه قاجار که او نیز مسحور هنر عکاسی شده‌بود، جیانوزی را مأمور تهیه تصاویر از نقاط مختلف ایران و ازجمله شهر مشهد کرد. به این ترتیب نخستین تصاویر مربوط به مشهدالرضا(ع) و حرم مطهر رضوی، پیش از سال1237 شمسی توسط جیانوزی ثبت شد و در زمره قدیمی‌ترین آثار عکاسی از این شهر مقدس و اماکن زیارتی آن قرار گرفت. آنچه در تصویر امروز می‌بینید، قدیمی‌ترین عکسی است که از قدیمی‌ترین و مشهورترین قبرستان شهر مشهد، یعنی قبرستان «قتلگاه» وجود دارد. قبرستانی که باید برای آن دست‌کم تاریخی هزار ساله فرض کرد؛ هرچند برخی بر اساس روایتی عامیانه و غیرمستند، معتقدند تبدیل این مکان به قبرستان، با اشاره حضرت امام رضا(ع) و خرید زمین آن، از سوی امام(ع) در برابر کتابت یک جلد قرآن برای مأمون صورت گرفته‌است؛ داستانی که البته قابل اعتنا و اتکا نیست.
چرا «قتلگاه»؟
قبرستان قتلگاه تا پیش از تخریب آن در حدود سال 1310 شمسی، روی زمین‌های شمال حرم مطهر رضوی، در محدوده‌ای که امروزه خیابان طبرسی و رینگ ورودی شمالی حرم مطهر رضوی قرار دارد، واقع بود و ظاهراً تا حوالی میدان طبرسی امتداد داشت. از مشهورترین افراد دفن شده در این قبرستان می‌توان به عالم نامدار شیعه «فضل بن حسن طَبرِسی» ملقب به «امین‌الاسلام» و صاحب تفسیر مشهور «مجمع‌البیان» اشاره کرد که سال‌ها در مشهد زیست و اواخر عمر به سبزوار مهاجرت کرد و پس از درگذشت وی در سال 548 قمری / 532 شمسی، پیکرش را به مشهد آوردند و در قبرستان قتلگاه به خاک سپردند. مزار طبرسی امروزه نیز بر جناح غربی ورودی حرم مطهر امام رضا(ع) باقی‌است. دفن طبرسی در قبرستان قتلگاه، خبر از شهرت و اعتبار این مکان در گذشته دارد و آن را در ردیف قبرستان‌های مشهوری مانند «وادی‌السلام» در نجف اشرف و «باب الصغیر» در دمشق قرار می‌دهد. با این حال، شهرت یاد شده مانع از آن نیست که درباره پیشینه این قبرستان و حتی دلیل نام‌گذاری آن ابهامی نداشته‌باشیم. درباره وجه نام‌گذاری این‌مکان، دست‌کم سه روایت تاریخی وجود دارد که طی هزار سال گذشته شهرت یافته‌است.
روایت نخست: نام اصلی این مکان «غُسلگاه» بوده و این نام به‌تدریج به «قتلگاه» تغییر یافته‌است. دلیل اطلاق غسلگاه نیز شهرت یافتن این خبر بود که پیکر مطهر امام هشتم(ع) را جایی در وسط این قبرستان غسل و برای تدفین به سرداب کاخ حُمید بن قَحطبه – مکان روضه منوره کنونی – انتقال دادند. تا پیش از تخریب، در مکانی که محل غسل دادن ثامن‌الحجج(ع) فرض می‌شد، مسجدی به نام مسجد امام‌رضا(ع) وجود داشت که تصاویر و اسنادی از آن باقی است. این روایت هرچند قابل تأمل به نظر می‌رسد، اما درباره آن، اسناد تاریخی موجه و قابل اعتنایی وجود ندارد.
روایت دوم: نام قتلگاه در سال 510 قمری/ 495 شمسی به دلیل دفن جمع کثیری از اهالی مشهد که در حمله این سال به شهر مقتول شده‌بودند، به این مکان داده‌شد. بنا به گزارش «ابن‌اثیر» در کتاب «الکامل فی‌التاریخ» در عاشورای سال 510 قمری میان یکی از سادات مشهد با فقیهی از اهالی تابرانِ توس، نزاعی عقیدتی درگرفت که درنهایت سبب هجوم طرفداران عقیدتی آن فقیه به مشهد و کشتار گسترده‌ای در شهر شد. این فتنه عظیم که ظاهراً ناشی از سیاست‌های مذهبی فرمانروایان سلجوقی بود، ساکنان شهر مشهد را با وضعیت بسیار دشواری روبه‌رو کرد. پس از همین واقعه بود که با همت فرامرز بن علی، از اُمرای شیعه آل‌کاکویه، نخستین باروی شهر مشهد ساخته شد.
روایت سوم: نام قتلگاه به دلیل هجوم وحشیانه ازبکان به شهر مشهد، در سال 997 قمری/ 968 شمسی و دفن انبوه کشته‌شدگان این هجمه، به این قبرستان داده‌شد. در آن سال، عبدالمؤمن‌خان ازبک با سوءاستفاده از شرایط بحران‌زده ایران در ابتدای دوران فرمانروایی شاه عباس یکم، به مشهد هجوم آورد و پس از شکستن سد دفاعی شهر، وارد حرم مطهر رضوی شد و پناهندگان به این مکان مقدس را قتل‌عام کرد. این فاجعه حتی در زمان هجوم مغولان هم اتفاق نیفتاده‌بود. گزارش مربوط به این واقعه در آثار تاریخی مربوط به دوره صفویه مانند «عالم‌آرای» عباسی اثر اسکندربیک ترکمان و «تاریخ عباسی» اثر ملاجلال یزدی وجود دارد. اشغال مشهد و قتل‌عام مردم آن توسط عبدالمؤمن‌خان، در ذی‌الحجه سال 997 قمری/ فروردین 974 شمسی اتفاق افتاد.
در میان سه روایتی که نقل کردیم، دو روایت صاحب مستندات تاریخی است و می‌توان از آنها به عنوان دلایل نام‌گذاری قبرستان قتلگاه یاد کرد؛ هرچند با توجه به گزاره‌ها و شواهد تاریخی، گزارش مربوط به دوره صفویه قابل اعتناتر به نظر می‌رسد.
چند نکته برای بهتر دیدن عکس
در تصویر جیانوزی از قبرستان قتلگاه، می‌توان چند نکته جذاب و دیدنی یافت که برخی از آنها را فهرست‌وار مرور می‌کنیم:
نخست: هر چند شکل ظاهری قبرها از نظر ابعاد سنگ‌قبر و نوع ساخت با هم تفاوت دارد، اما همه آنها بر اساس یک الگوی خاص و مبتنی بر مسائل فقهی ساخته شده‌است. مشهدی‌هایی که سن بیش از 40سال دارند به یاد می‌آورند که این الگو، در قبرستان مشهور «گلشور» که امروزه به بوستانی وسیع تبدیل شده هم مورد توجه و استفاده بود. در کنار برخی از قبرها به فراخور توانایی مالی متوفی، کتیبه‌ای عمودی نیز نصب شده که برخی از این کتیبه‌ها در خزانه موزه آستان‌قدس رضوی باقی است.
دوم: در سمت چپ تصویر، جماعتی از قاریان قرآن بر سر مزار درگذشتگان مدفون در قبرستان قتلگاه دیده می‌شوند. این گروه که در مشهد عصر قاجار، شغل و عنوان مشخصی داشته‌اند، عموماً در محله نوغان و پایین‌خیابان زندگی می‌کردند؛ این را می‌توان از مرور مندرجات نخستین سرشماری شهر مشهد در سال1257 شمسی که امروزه با عنوان «نفوس ارض اقدس» در اختیار ماست، دریافت.
سوم: چشم‌انداز دوردست تصویر، نمایی از فضای مشجری را نشان می‌دهد که دربرگیرنده بخش‌هایی از محلات نوغان و بالاخیابان قدیم است. این بخش از شهر مشهد، به دلیل وجود باغ‌های و فضاهای سبز گسترده‌ای که از کرانه‌های جنوب غربی محله نوغان (ته‌پُل محله) تا میانه‌های محله سراب امتداد داشت، مشهور و مورد توجه بود. در گذشته، مردم مشهد اهتمام فراوانی به گسترش فضای سبز داشتند و قدیمی‌ترین عکس‌های هوایی این شهر که مربوط به اوایل دهه1330 است، نشان می‌دهد در مشهد، تقریباً هیچ خانه بدون درختی نداشته‌ایم.
چهارم: موقعیت قرار گرفتن عکاس (جیانوزی) شرق قبرستان قتلگاه و احتمالاً در نزدیکی حریم بازار سنگ‌تراشان است که از طرف جنوب به صحن عتیق (صحن انقلاب امروزی) می‌رسید و از طرف شمال، تا نزدیکی میدان طبرسی فعلی امتداد داشت. هرچند در بخش شمالی، رونق چندانی در آن دیده نمی‌شد که احتمالاً ناشی از همجواری با قبرستان قتلگاه بوده‌است. در این بخش از بازار مشهد، آثار مشهور تاریخی مانند «حمام آغچه» وجود داشت که در دوره تیموری بنا شده و تا سال 1354 شمسی، هنگام تخریب بزرگ، باقی و فعال بود.
جواد نوائیان رودسری
منبع: قدس آنلاین
کلیدواژه: حرم مطهر رضوی قدیمی ترین شهر مشهد
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.qudsonline.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «قدس آنلاین» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۹۹۵۹۳۱۰ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
لزوم بازشناسی بقیع به جهان اسلام
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما، مرکز خراسان رضوی، حجت الاسلام والمسلمین نواب در بازدید از نمایشگاه «درآستان بقیع» در حرم مطهر رضوی، با اشاره به مظلومیت بقیع و شناخت ناکافی جامعه از این گنجینه بزرگ جهان اسلام، گفت: مظلومیت بقیع در این است که نگذاشته‌اند بقیع به درستی به جامعه معرفی شود و ما باید بقیع را آن‌گونهکه هست به جامعه بشناسانیم..
وی افزود: تخریب قبور بقیع ظلمی بزرگتر از نشناختن شخصیت‌های مدفون در آن است.
تماینده ولی فقیه در حج و زیارت با بیان اینکه شخصیت‌های بزرگی در بقیع مدفون هستند که در هیچ جای دیگر عالم یافت نمی‌شوند، افزود: «چهار امام معصوم، فاطمه بنت اسد، دختران پیامبر، همسران پیامبر، مادر علی علیه السلام، مادر جناب عباس، اصحاب ائمه، فرزندان امام‌ان و همسران ائمه همگی در بقیع آرمیده‌اند.»
حجت الاسلام والمسلمین نواب با اشاره به برخی از شخصیت‌های برجسته مدفون در بقیع گفت: «حسین اصغر، یکی از فرزندان امام سجاد (ع)، محمد حنفیه، اسماعیل عباس عموی پیامبر، اسماعیل فرزند امام صادق (ع) و تعدادی از شهدای احد در بقیع مدفون هستند.»
وی در ادامه با اشاره به نمایشگاه «در آستان بقیع» در حرم مطهر رضوی گفت: «این نمایشگاه در نوع خود کار بسیار خوبی است و باید در کار‌هایی که انجام می‌دهیم، جنبه‌ها و تاثیر واقعی مدنظر باشد.»
رئیس بعثه مقام معظم رهبری با بیان اینکه هدف از برگزاری این نمایشگاه مظلوم‌نمایی نیست، افزود: «ما به دنبال این هستیم که شخصیت‌های بزرگ مدفون در بقیع را به جامعه بشناسانیم و از آنها الهام بگیریم.»
حجت الاسلام نواب از آستان قدس رضوی، بعثه خراسان، روایتگران، و همه کسانی که در برگزاری این نمایشگاه نقش داشتند، قدردانی کرد.
این نمایشگاه تا پایان ماه شوال مصادف با بیستم اردیبهشت در صحن غدیر حرم مطهر رضوی برپا خواهد بود.
ام فهد، زن مشهور عراقی کیست و چرا کشته شد؟